شهر باستانی فردوس

شهرستان فردوس به مرکزیت شهر فردوس، در شمال استان خراسان جنوبی و بین 39-32 درجه تا 42-43 درجه عرض شمالی و 5-75 تا 55-58 درجه طول شرقی واقع شده‌است. این شهرستان، از شمال به شهرستان‌های بردسکن و گناباد، از شرق به شهرستان‌های گناباد و سرایان و از جنوب و غرب به شهرستان طبس و شهرستان بشرویه محدود می‌شود. مساحت شهرستان 13277 کیلومتر مربع است.
این شهرستان جز اولین شهرستان های خراسان بزرگ بوده که در ابتدا مشتمل بر بخش‌های مرکزی، طبس و بشرویه بود که بعداً دهستان سرایان نیز از بخش مرکزی جدا شد. در سال 1339 بخش طبس از شهرستان فردوس جدا شده و به صورت شهرستان درآمد. . شهرستان فردوس، از جمله شهرستان‌های تاریخی کشور است که از 180 اثر تاریخی شناسایی شده در آن، تاکنون 35 اثر به ثبت آثار ملی رسیده‌اند.

پيشينه تاريـخي شهر تون
 واژه تون در زمان هخامنشیان پاری تاگن و در زبان های پيش از اسلام، هم ريشه با واژگانی چون تاويدن، تبيدن و تويدن بوده و از دو پاره «تو» (= تاو / تاب) + «ان» تشكيل شده است، كه اندك اندك «تو ون» به گونه تون، به معنی محل تابش و كانون گرما در آمده است . شهر باستانی تون (پاری تاگن - تابان ) جمله شهرهای تاریخی ایران با قدمت بیش از ۵ هزار سال و جز ۱۰ شهر باستانی ایران محسوب میشود که از بافت شهری برخوردار و دارای کهندژ، شارستان و حصار و بارو بوده. مساجد جامع و کوشک از جمله قدیمیترین آثار شهر تون هستند. آتشکده ( مسجد)کوشک مربوط به دوران ساسانی با داشتن طاق های گهواره ای عظیم و نیم ستون هایی که به زیر دیوارهای مرمت شده سال هاي بعد رفته، با مساجد صدر اسلام مانند تاریخانه دامغان قابل مقایسه است. جیهانی در اثر ارزشمند خود »اشكال العالم« از تون به عنوان شهری آباد و بزرگ یاد می كند و ناصر خسرو قبادیانی نیز در اواخر قرن چهارم از  کاریز بزرگی که مربوط به دوره خسرو پرویز بوده یاد کرده و در ادامه می افزاید: «شهر تون شهر بزرگی بوده است، اما در آن وقت که من دیدم اغلب خراب بود درجانب شرقی باغهای بسیار بود و حصاری محکم داشت» و «گفتند: در این شهر چهارصد کارگاه بوده است که زیلو بافتندی». مقدسی  در مورد تون می گوید: «آباد و پرجمعیت است، مردم جولاهه و پشم کار هستند، دانشمندان بزرگ نیز دارد. دژی دارد جامعش در میان شهر است. از کاریزی که در جامع ظاهر می شود می آشامندجایی که در وصف قوهستان (قهستان) می گوید: «سرزمین پهناوری است که هشتاد فرسنگ سنگین در هشتاد است ولی بیشتر آن را کوهها و دشتهای خشک داشته از دوره ها، شهر تون را يكی از دو شهر مهم و بزرگ ايالت قهستان می دانستند و همه جا نامش را همراه قاين و گاه در تركيب با آن، به گونه «تونوكين» (‌تون و قاين) به جای قهستان به كار می بردند. مارکوپولو جهانگرد مشهور ایتالیایی نیز در سفرنامه خود به تون و کاین (فردوس و قاین امروزی) اشاره‌ای کرده است. تون از همان اوایل اسلام از شهرهای مهم منطقه بوده و جایگاه اقتصادی و اجتماعی خاصی داشته است.  در بسياری تون بيش تر مورد حمله گردنكشان و تركمانان قرار می گرفته و خسارت های جانی و مالی بسياری به آن وارد می شده است. در 428 هـ . ق مورد چپاول تركمانان قرار گرفت و در 484 هـ . ق پيروان حسن صباح آن را گشودند و حسين قاينی، داعی اسماعيليه سال ها بر آن حكم راند.تون یكی از مناطق قهستان بوده كه بعد از الموت دومین و مهمترین مركز فرقه اسماعیلیه به حساب می آمده و  آثار  به جا مانده از دژهای آن زمان چون قلعه حسن آباد(قلعه دختر) و كوه قلعه تون در حال حاضر نیز قابل مشاهده می باشد بلاخره در 653 هـ . ق، از سوی هلاكو خان مغول سركوب و مردم شهر تون قتل عام شدند.  مردم رنجدیدة آن شهر لابد به پشت گرمی همان باروها و قلعة استوار و برتر از آن به پشت گرمی اعتقادی که داشته اند در برابر تاتار جانانه می ایستند و هفت روز سپاه خون آشام مغول را بیرون حصار شهر بیچاره می کنند، «تا هفتم روز که لشکر بر حصار رفتند و بارة آن را با زمین یکسان و ۴۰ هزار نفر از مردم این شهر در این هجوم کشته میشوند حمداللّه مستوفی سال740 هجری (سال تألیف نزهت القلوب) یعنی نود سال پس از حادثة قتل عام و ویرانی تون (به سال 653) به دست قوم تاتار بوده است. بنابراین باید به مستوفی حق بدهیم که بگوید: «در اول شهر بزرگ بوده و این زمان شهری متوسط است.» دوره ايلخانان، رشد و اهميت دوباره خود را آغاز كرد و حتی در حمله تيمورلنگ به خراسان، ‌آسيب چندانی نديد. درحدود 852 هـ . ق، كه ميرزا بابر به هرات آمد و خراسان را نيز به دست آورد، تون را به ميرزا علاء الدوله داد و او هم پسرش ميرزا ابراهيم را به اين ناحيه فرستاد. با اين حال تون در  هم زمان با اوجگيری حكومت صفوی تون از اهميت ويژه ای برخوردار بوده است و شاه تهماسب صفوی، سليمان خليفه تركمان، ‌پسر سهراب را به حكومت تون  فرستاد و در دومين سال حكومت شاه عباس صفوی، سليمان خان، پسر شاه علی ميرزا استاجلو، حاكم تون  بوده است. در اواخر حكومت صفوی، ولايت تون قلمرو حكومت ملك محمود سيستانی بود. وی در 1312 هـ . ق، عليه صفويان برخاست و شهر يزد را نيز مورد تهديد قرار داد. ملك محمود در قلعه تون استقلالی به هم رسانيده نيشابور و مشهد را گرفت. وی به نام خود سكه زد و تا چند سال بعد كه به دست نادرشاه افشار به قتل رسيد، در خراسان و سيستان فرمانروايی داشت. نادرشاه افشار هنگامی كه از عراق عجم رهسپار خراسان بوده، از تون / فردوس گذشته و گويا در آن جا توقفی هم داشته است و حكومت تون را به رييس ايل عرب زنگونی واگذار می كند. حاكمان عرب زنگويی در دوره زنديه و قاجاريه هم در تون حکم رانده اند. در اين دوره ها ميرحسن خان عرب زنكويی، و بعدها فرزند او - محمد خان - حاكم تون بوده اند. میرزا خانلرخان هم که در عصر ناصری به سال 1294 ه.ق به تون سفری داشته است، در کتاب خود دربارة این شهر می گوید: «قدیماً شهر معتبر بوده است؛ حالا شهری پر بد نیست. باز می گویند سیصد آب انبار و مسجد دارد.» پس از مشروطيت، نايب حسين كاشی، زير حمايت دولتمردان محمد علی شاه، 11 سال در يزد، كاشان، تون به حكومت و نبرد مشغول بوده است. در جنگ جهانی اول در قاين، بين گروهی از سربازان روسی و آلمانی زد و خوردی روی داده و حاكم قاين كشته می شود. در اين رويداد گروهی از مردم تون به حضور بیگانگان در خاک ایران اعتراض کردند که به روسيه تبعيد شدند. در جنگ جهانی اول مدت ها روس ها يا به گويش محلی ارس ها در شهر فردوس ساكن بودند. در اين زمان، وضع شهر تون نابسامان بوده و چپاول های مهاجمان و چپاولگران ادامه داشته است. آن چه از اين ناامنی ها در خاطره نسل بزرگسالان اين شهر بازمانده، فتنه حسنی هاست. حسنی ها، مردمی چپاولگر از حدود  استان فارس بودند، كه برای چپاول به سوی شهر تون آمدند. و شماری شتر، از جمله شتران مشير الاياله، رئيس پست را بردند. فتنه محمد علی گنابدی، كه به تحريك عبدالرحيم نامی از مردم شهر، شبانه به شهر تون وارد شد و عبدالله خان، رئيس نظميه را در خانه اش كشت، شايد آخرين ماجرايی باشد، كه بزرگسالان هنوز از ياد نبرده اند. با اين اتفاق حكومت تون از مركز، به عماد الملك طبسی واگذار شد، او هم پسرش را مأمور دفع محمد علی گنابدی می كند، كه سرانجام در گيسور بر او چيره شده ماجرا را پايان می بخشند در متون پيشين به نام «بلده طيبه تون»، و در اسناد و نامه نگاری های دوران صفوی و قاجار، به نام «دارالمومنين تون» نگاشته شده در سال 1308 خورشیدی با تصویب هیأت دولت وقت شهر تون به شهر فردوس تغییر نام می دهد.تون زادگاه بزرگان بسیاری مانند حاج شیخ اکبر تونی (آخوند ملا اکبر)، حاج ملا عبداله فاضل تونی، حکیم آقا شیخ محمد حسین فاضل تونی، میر تونی، و قطب‌الدین حیدر تونی (که گفته می‌‌شود تربت حیدریه بر مزار او ساخته شده است) می‌باشد شهر تـون ( فردوس ) در زلزله سال 1347 خورشیدی به شدت ویران گردید و جز تعداد معدودی آثار و ابنیه تاریخی با ارزش و خاطره ای از آن چیزی دیگر باقی نماند.

مسجد  و آب انبار کوشک 

این مسجد یکی از قدیمی تری  مساجد ایران است که بنای آن را به اوایل اسلام و حتی قبل از اسلام (دوره ساسانی آتشکده )  نسبت داده اند این مسجد دارای ایوان و شبستان وصحن و محرابی بسیار کوچک والبته متفاوت با مساجد دیگر بر پیشانی قوس محراب کتیبه ای مزین به گچ بری قرار دارد در شمال شرقی ورودی مسجد نیز آب‌انباری با همان نام وجود دارد که از پیشینهٔ طولانی برخوردار است

حمام کوشک

حمام کوشک که متعلق به دوره تیموریان است، یکی از زیباترین حمام های ایران به حساب می اید

حوض انبار سیدی و مسجد سیدی

یکی از مهمترین آب انبار های قدیمی شهر تون و شرق کشور بوده و به دلیل کتیبه ای که دارد دارای شهرت و اعتبار تاریخی است مسجد سیدی در کنار این حوض‌انبار قرار گرفته‌است. شبستان زمستانی آن کاملاً خشت و گلی و متعلق به دورهٔ صفوی و شبستان تابستانی آن مربوط به دورهٔ قاجار است.

مزار فردوس  دوره تيموري

در محله سادات شهر قدیم ( در خیابان فرهنگ ) آرامگاهی مشهور به مزار وجود دارد که به سلطان محمد و ابراهیم از نوادگان موسی بن جعفر (ع ) منتسب است . قسمتی از بنای امامزاده در زلزله سال 1347 ه . ش از بین رفته و دوباره آن را بازسازی کرده اند . در سال 1305 ه . ش انـدره گدار ( معمار و باستان شناس فرانسوی ) به فردوس  آمده و بنای بقعه اصلی را به دوره تیموریان نسبت داده است

 

مدرسه عليـا  دوره صفوي
نام بانی این مدرسه میر علی بیک است که در اواخر دوره صفویه آن را بنا کرده و تا پیش از زلزله مورد استفاده طلاب بوده است.  معماری این مدرسه در نوع خود کم نظیر و نمای ورودی آن بسیار زیبا می باشد . پشت ایوان ورودی ، هشتی واقع شده که در ضلع شرقی هشتی مدرس ( محل تدریس ) به شکل هشت ضلعی و پوشش گنبدی و در ضلع غربی آن ، مسجد ( نمازخانه ) با تزئینات زیبای مقرنس واقع شده است . ورودي حیاط مدرسه در اضلاع شمال شرقی و شمال غربی هشتی می باشد و در مرکز حیاط ، گودال باغچه ای هشت ضلعی قرار دارد  مدرسه دارای چهار ایوان ، و در سه ضلع آن حجره های طلاب ساخته شده اند . 

نمای بیرونی مدرسه علیا

مسجد جامع تون

  این مسجد در مرکز شهر تون واقع بوده و امروزه در قسمت جنوب شرقی بافت شهر فردوس جای دارد  . مسجد جامع تون از مساجد دو ایوانی است که زلزله ای در اوایل قرن ششم هجری بنای اصلی آن را ویران می کند . آنچه از مسجد بر جای مانده شبستان های تابستانی و زمستانی در اضلاع شمالی و جنوبی است .  ضلع ایوان قبله،  اصیل ترین ضلع به لحاظ سابقه تاریخی است که با مقایسه آجر نما و نوع اجرای طاق و تویزه ایوان آن با ایوان و نقشه  مسجد جامع زوزن ، به دوره خوارزمشاهیان نسبت داد ه می شود .   مسجد جامع فردوس یک مسجد دو ایوانی سبک خراسانی بوده و بنای آن مربوط به قرون پنجم و ششم هجری قمری می باشد .

مسجد ملا یوسف

بنای این مسجد به مربوط به دوره صفوی است بانی آن شخصی به نام ملا یوسف بوده است

مدرسه حبیبیه دوره صفوي

بنای این مدرسه به میرزا حبیب الله امامی پسر علا الدین تونی نسبت داده شده است که به سال ۹۱۱هجری در آغاز حکومت شیعی صفوی بنا گردیده است

مدرسه شیخ

بنای این مدرسه به ملا محمد شیخ بانی میرسد که به سال ۱۲۱۱هجری بنا گردیده بود این مدرسه در زلزله سال ۱۳۴۷ به کلی ویران شد

حمام جهانیار

با توجه به شواهد معماری موجود می توان دوره تاریخی این بنا را به دوره صفویه نسبت داد.ورودی به این بنا از ضلع شرقی می باشد که به فضایی هشت ضلعی منتهی می شود و توسط دالانی تنگ وکوتاه به بینه متصل می شود ؛ ضلع غربی بینه به فضای میان در، منتهی می شود و دو طرف آن سکو هایی جهت پهن کردن وسایل حمام منظور شده و پوشش آن دارای دو تویزه بوده که در بین آنها نورگیر هایی با مقطع دایره تعبیه شده است.در سمت شرق میان در، گرمخانه قرار گرفته است و فضایی برای اعیان در ضلع شمالی حمام به صورت خصوصی قرار داشته که حوضچه ای کوچک وسط آن بوده است.این بنا فاقد تزیینات خاصی بوده و در دور بنا ازارهای سنگی در نظر گرفته شده است که نوعی عایق در مقابل رطوبت بوده است

حمام سردشت

حمام سردشت، حمامی تاریخی است واقع در محدودهٔ محلهٔ سردشت شهر تاریخی تون تاریخ ساخت این حمام به طور دقیق مشخص نیست، اما شواهد معماری آن نشان می‌دهد که متعلق به دوره صفویه است.در کنار ساختمان حمام سردشت، یک حمام دیگر متعلق به دوره قاجار قرار دارد.

حمام  خیروز

حمام خیروز، بنایی تاریخی است مربوط به دوره صفوی است این حمام، به دلیل قرار داشتن در کنار مسجدی به نام خیروز (که در زمین لرزه سال ۱۳۴۷ تخریب شد)، به این نام معروف شده‌است. معماری این حمام، مانند حمام‌های سردشت وکوشک در سطح منطقه منحصر به فرد است و نکتهٔ جالب توجه در ساخت آن، نوع طراحی است که آب قنات وارد بینه شده و سپس با عبور از طول آن از سمت دیگر به خارج میشده است  این بنا در محله میدان شهر تون قرار داشته است

دژ حسن آباد (قلعه دختر)

قلعهٔ حسن‌آباد، شامل آثار به‌جای مانده از یکی از قلعه‌های اسماعیلیان بوده و مربوط به سده‌های ششم و هفتم هجری قمری است. این اثر تاریخی، در ۸ کیلومتری شمال غرب فردوس و ۲ کیلومتری روستای متروکه حسن‌آباد قرار دارد.

این قلعه دارای تونلی آجری است که به کوه قلعه، یکی دیگر از قلعه‌های تاریخی اسماعیلیان، متصل است و این راه زیرزمینی این دو قلعه را به وسیله یک راه زیرزمینی دیگر به وسط شهر تاریخی تون متصل می‌کند. در داخل این تونل زیرزمینی که پس از زمین‌لرزهٔ سال ۱۳۴۷ کشف شد، اجساد بسیاری از مردگان یافت شد که در کنار هم در داخل این تونل چیده شده و دارای کفن‌هایی با آثار اسلامی و آیات قرآن بودند.

 دژ کوه قلعه

عطاملک جوینی در تاریخ جهان‌گشای دربارهٔ این قلعه می‌گوید: «از ۷۰ دژی که در جنوب خراسان قرار داشت، شاید وسیع‌ترین و عظیم‌ترین آنها در ۵ کیلومتری جنوب غربی تون باشد.»اسماعیلیان، قلعهٔ نظامی خود را در بالای این کوه ساخته بودند که در بلندترین نقطه دشت تون واقع شده و از تمام جهات بر منطقه مشرف است. موقعیت این قلعه به‌گونه‌ای است که از سه جهت به پرتگاه‌هایی منتهی می‌شود و تنها راه دسترسی به قلعه از طریق تنگه‌ای است که در جنوبی غربی کوه، که شیب کمتری دارد، قرار گرفته‌است.این قلعه در ۶ حصار مختلف ساخته شده و مرکز فرماندهی در طبقه ششم و در نوک قلعه قرار دارد.طبقات دیگر آن دارای دروازه‌های ورودی از جهات مختلف، محل نگهداری آذوقه، اسلحه‌خانه، اصطبل، آب انبار، برج و بارو و حمام و تالارها و سربازخانه هستند. ارتفاع برج‌ها حدود ۵ متر بوده و تمام آنها به کمک سنگ‌های لاشه و ملات گچ و ساروج ساخته شده‌اند.این قلعه در دوران آبادی دارای دو دیوار و حصار تو در تو و چند برج دیده‌بانی بوده‌است. محیط بیرونی‌ترین دیوار، حدود یک هزار متر است. در قسمت پایانی قلعه، آب‌انبارهایی درون سنگ‌ها کنده شده که طول هر یک حدود ۱۰ متر و عرض آنها در حدود ۲ متر بوده و از آب باران و برف پر می‌شده‌اند. این آب‌انبارها در هنگام محاصره، به عنوان آب شرب اهالی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. همچنین این آب انبارها، ذخیرهٔ تمام اهالی قلعه نبوده‌اند؛ زیرا در پایین دیوار و در جنوب قلعه چاهی کنده بودند که امروزه به چاه قنوت مشهور است. در قلهٔ کوه آثار برج استوانه‌ای کوچکی قرار دارد که شاید محل افروختن آتش بوده و با دیده‌بانی در ارتباط بوده‌است. این دژ، روزگاری بر جلگه‌های اطراف و راه‌های بازرگانی قدیم ناظر بوده و راه‌های کاروانی دشت تون را هم می‌توانسته به خوبی دیده‌بانی کنددر حملهٔ مغول به منطقهٔ تون این قلعه مورد هجوم سربازان مغول قرار گرفت و غارت شده و در نهایت به آتش کشیده شد .